Eksterminacja Żydów w czasie II Wojny Światowej na terenach Grecji

1. Kontekst historyczny – wstęp

Eksterminacja Żydów w czasie II Wojny Światowej była działaniem ogólnoeuropejskim, występującym na wszystkich terenach znajdujących się pod kontrolą III Rzeszy i jej sojuszników. Operacja znana jako Holokaust, była największym do czasów obecnych, i najbardziej zorganizowanym aktem nienawiści, wobec grupy etnicznej, rasy czy narodu, przeprowadzana na skalę masowej produkcji, eksterminacja, pozostawiła olbrzymi ślad historyczny, widoczny nawet w czasach obecnych w Europie. Grecja, doświadczyła swojej części holokaustu, nie jako państwo w teorii chociaż wolne, a jako naród pod okupacją. W roku 1940 mimo ogłoszenia neutralności przez Grecję, państwo zostało zaatakowane przez Włochów. Skutecznie odparty atak nie zapewnił jednak niepodległości temu państwu. W roku 1941 do Grecji wkroczyły wojska niemieckie. Kraj po kapitulacji podzielono na 3 strefy – północ, i zachodnią Trację, wcielono do Bułgarii, zachodnią Macedonię, zachodnią Kretę, wschód Tracji, i wyspy na północy morza Egejskiego wcielono do niemieckiej strefy okupacyjnej. Natomiast centralną Grecję, wschodnią Kretę i południowe wyspy na morzu Egejskim, przyznane zostały Włochom.

2. Pierwszy kontakt z holokaustem – część Grecji zaanektowana przez Bułgarię

Rząd bułgarski od roku 1940 stosował politykę ograniczająca Żydów – istniały ustawy określające kto jest Żydem, i zakładające że, oprócz niewielkiej grupy (około 1 tysiąca) żydów uprzywilejowanych, żydzi nie będą mieli możliwości pełnienia służby publicznej, istniały też ograniczenia dla żydów w tzw. wolnych zawodach. W roku 1941 Bułgarzy przyłączyli tereny greckie do własnego państwa, co oznaczało wprowadzenie na tych terenach takich samych, antysemitystycznych przepisów. W roku 1942, pojawiły się kolejne przepisy, uniemożliwiające żydom służbę wojskową, i zawieranie małżeństw z ludnością inną niż żydowska na terenie całego kraju. W styczniu roku 1943 rząd III Rzeszy zarządzał od Bułgarii wydania im 20 tysięcy Żydów.

Bułgarski rząd, aby takie wezwanie III Rzeszy spełnić, zaczął aresztować, i deportować Żydów z terenów zaanektowanych, czyli z Tracji – Żydów greckich, których było około 5-6 tysięcy, oraz z Macedonii. Łącznie 11 343 osoby zostały aresztowane, i deportowane – znaczna większość trafiła od razu do obozów zagłady zgodnie z nazistowskim planem.

Należy zauważyć że rząd Bułgarii, od początku sceptycznie nastawiony był do wysłania Żydów z terenów własnego państwa, do obozów zagłady, jednak stawką była przychylność Niemiec, co oznaczało że Bułgarzy kooperować musieli, tak więc, w celu jak najdłuższej ochrony swoich obywateli pochodzenia żydowskiego, najpierw deportowali mieszkańców anektowanych niecałe dwa lata wcześniej regionów. Było to bardzo zależne od ryzyka wzbudzenia protestów ludności, jak i części polityków w rządzie, którzy byli przeciwni eksterminacji ludności żydowskiej. Wieść o deportacjach i aresztowaniach na terenach zaanektowanych wywołała dosyć sporą odpowiedź ludności. List do rządu napisał 18 marca sam wicepremier Pešev, jednak jedyne co otrzymał w odpowiedzi to utratę stanowiska. Dopiero dalsze protesty doprowadziły do tego że w maju rząd wziął udział w ochronie części żydów bułgarskich.

W konkluzji, biorąc pod uwagę rolę żydów greckich których losy zależne były od rządu Bułgarii, niestety byli oni tymi którzy zostali wysłani na śmierć, bez większych zawahań po stronie Bułgarów. Wynikało to z tego, że nie byli w żaden sposób kulturowo bliscy Bułgarii, jak i z wcześniej wspomnianej zależności Bułgarów od nazistów. Stali się oni symbolem dla Bułgarskiego sprzeciwu wobec nazistowskich działań eksterminacyjnych. Jednak ta wartość była niewielka, mając świadomość, że zginęło ponad 4 tysiące osób. Głównym miejscem eksterminacji był obóz w Treblince.

3. Strefa okupacji niemieckiej – deportacje na skalę masową

Niemcy w swojej strefie okupacyjnej posiadali w momencie kapitulacji Grecji około 53 tys osób żydowskiego pochodzenia. Początkowo, oprócz wprowadzenia polityki wymuszającej na żydach oznakowanie na ubiorze, sklepach czy miejscach działalności, naziści nie wywozili żydów, ani nie zamykali ich w gettach. Dopiero w roku 1943 zaczęto zbierać ludność żydowską i deportować ją. W państwie tak oddalonym od Niemiec i okupowanej wtedy Polski (która stanowiła bazę eksterminacyjnej działalności nazistów) należało zachować jednak dyskrecję na temat realnych planów „przeznaczenia” Żydów. Niemcy przyjęli więc strategię polegającą głównie na propagandzie, i ukrywaniu przed Grekami prawdziwego celu deportacji. Podstawową decyzja było unikanie aresztowań, czy określeń takich jak karanie, czy obozy pracy, okupanci mówili więc, że to co chcą zrobić, to deportować żydów na znacznie mniej zaludniony wschód. Nierzadko w celu przekonania żydów do wyjazdu proponowano otrzymanie miejsca zamieszkania na własność za darmo, czy możliwości zabrania wszystkich własności, w celu przekonania żydów do wyjazdu. Jednocześnie ostrą, antysemitystyczną politykę, tłumaczono tym, że jest ona wynikiem problemów z utrzymaniem ludności żydowskiej na tych terenach. Oczywiście były to kłamstwa, wypowiadane przez aparat nazistowskiej propagandy z wielu powodów. Przede wszystkim – świadomość w greckim społeczeństwie na temat poczynań nazistów była by czynnikiem znacząco utrudniającym działanie na tych terenach. Poza tym, dużo większe było ryzyko wycieknięcia wieści dotyczących niemieckich działań skierowanych w żydów, na inne tereny – głównie zależne od Rzeszy, jednak również i kraje neutralne czy państwa będące po stronie aliantów. Kolejnym zagrożeniem wynikającym z potencjalnej świadomości społeczeństwa greckiego na temat faktycznych działań nazistów było ryzyko wspierania Żydów przez Greków, jak i ucieczki wyżej wymienionych do włoskiej strefy okupacyjnej – co wiązało by się z koniecznością angażowania większych zasobów w plan eksterminacji. Dodatkowo do zysków działań niemieckiej propagandy można zaliczyć większe posłuszeństwo Żydów w obozach zagłady, o ile te tylko, były w stanie przekonać docierających tam ludzi, że znajdują się na etapie tuż przed przydziałem nowych miejsc zamieszkania, co zwykle robiły. Propagandziści zaplanowali idealnie proces dezinformacyjny – poczynając od Grecji, a kończąc na obozach do których Żydzi trafiali. Na początku przekonywano żydów że część zdobytych ziem wschodnich (obecnie zachodnia Rosja, i wschodnia Ukraina) jest terenem przeznaczonym dla nich jako „rasy żydowskiej” i że zostaną wysłani do nowego miejsca zamieszkania z powodu negatywnego nastawienia ludności do Żydów na ich obecnych terenach zamieszkania. Następnie pociągami transportowano ich z Grecji do obozów zagłady l, w ciężkich warunkach, co wyjaśniano brakiem innych możliwości, następnie informowano iich już w obozie że zostanie przydzielone dla nich (np. dla określonej rodziny, czy osoby) miejsce zamieszkania po zarejestrowaniu ich w systemie. Byli informowani że zostanie im przydzielony numer, aby nie stracili bagaży, i pozostałych własności, i byli instruowani aby kierować się, w stronę przebieralni i „prysznicy” czyli komór gazowych. Sam proces różnił się o tyle że już po śmierci dana grupę osób (głównie kobiet) golono w celu wykorzystania włosów, a nie robiono tego przed śmiercią, jak to było w przypadku grup zastraszanych i wysyłanych bez całej iluzji propagandowej. Działania dezinformacyjne jednak nie założyły przepływu informacji z Bułgarii, gdzie doszło do skandalu wynikającego z niemieckich nakazów aresztowań żydów na tamtych terenach. Łączyło się to bardzo ściśle z druga metoda oprócz „nieobowiązkowej deportacji” czyli aresztowaniami pojedynczych osób pod fałszywymi zarzutami. Wiadomości na temat wydarzeń z Bułgarii i obozów koncentracyjnych, na temat których nawet gdy żydzi greccy nie mieli dużo informacji woleli unikać, wywołały niechęć do współpracy z władzami okupacyjnymi, co wymusiło na nazistach bardziej brutalne metody działania. Od lutego rozpoczęła się akcja deportacyjna w niemieckiej strefie okupacyjnej, a do zmiany metod doszło w marcu roku 1943. Od 20 marca 1943 mówi się o pierwszej fazie przymusowej deportacji Żydów, głównie 40 tysięcy (z 50) mieszkających w Salonikach. Były to 2/3 całej ludności mieszkającej wtedy w całym kraju (patrząc na granicę greckie z czasu przed okupacją) tak więc sporą większość. Żydów pomimo ich dobrej integracji z ludnością grecką, zmuszono do przeniesienia się do getta, skąd zaczęto wywózkę. W pewnym momencie zorganizowano w mieście przymusowe roboty w których wzięli udział mężczyźni w wieku od 18 do 45 lat. Przepisy ograniczające wolność żydów zaostrzono, zamknięto synagogi, zabroniono wstępu do miejsc publicznych, sklepy i szpitale splądrowano w całej niemieckiej części. Później przez mieszankę propagandy i brutalnych działań, wywożono pozostałych żydów których udało się znaleźć. Łącznie ta liczba to ponad 49 tysięcy osób.

W Grecji sporą rolę odegrali burmistrzowie wyspy Zakhyntos i miasta Volos, pierwszy ratując 274 osoby poprzez odmowę wydania listy ludności żydowskiej na wyspie, a drugi ratuje około 700 osób, odpowiadając nazistom „zydzi to ja” i organizując akcję ukrycia ludności żydowskiej w górach Pelion.

4. Włoska strefa okupacyjna – rozwiązania w celu '’zakończenia” kwestii żydowskiej na terenach Grecji

Włosi, aż do zajęcia przez III Rzesze ich strefy okupacji, informowali żądania władz Hitlerowskich, dotyczące wydania im żydów do eksterminacji, dzięki czemu wielu Żydów greckich ratowało życie uciekając właśnie ma tereny pod kontrolą włoską. We wrześniu 1943 dochodzi do zajęcia przez Niemców „włoskiej” strefy Grecji, po krótkim okresie działań podobnych do tych prowadzonych na wschodzie przez Einsatzgrupen, Niemcy kontynuowali eksterminację greckich Żydów. W marcu 1944 r. Deportowali do KL Auschwitz ok. 1600 Żydów z Aten (w tym wielu uchodźców z Salonik), w czerwcu ok. 2 tys. Z wyspy Korfu i ok. 260 z Krety, a w lipcu ponad 1600 z wyspy Rodos. W okresie II wojny światowej życie straciło ponad 80 proc. Greckich Żydów. Należy też dodać że ok. 1000 Żydów walczyło w oddziałach partyzanckich.

Pozostali dzięki silnemu i stosunkowo zjednoczonemu wsparciu ludności greckiej, kościoła prawosławnego, i tej części urzędników i polityków którzy nie byli wstawieni na swoje miejsca przez władzę okupacyjną, ukrywali się i przeczekali okres holokaustu. Łącznie 347 Greków zostało uhonorowanych przez później powstałe państwo Izrael, tytułem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata (do roku 2018)

5. Podsumowanie

Ludność żydowską w Grecji, planowano wybić całą, dzięki wielu działaniom, i szczęśliwym dla świata błędom nazistów, udało się uchronić przed tymi wydarzeniami. Niemcy z niesamowitą brutalnością traktowali zarówno kulturę żydowską, jak i żydów jako grupę etniczną. Jednak z czasem i coraz większym naciskiem na dwóch frontach Rzesza musiała odwrócić uwagę od ataków na Żydów. W Grecji bardzo długo temat holokaustu stanowił swoiste tabu, co wynikało z pozostałego niestety po nazistach, a później niestabilnej władzy, antysemityzmu. Jednak w czasach współczesnych doszło tam do sporej zmiany, j Grecja stara się opowiadać swoją część historii związanej z eksterminacją ludności podchodzenia żydowskiego.

Znaczne wsparcie w ramach zachowania pamięci o zbrodniach wykonanych na ludności greckich terenach udzieliły Niemcy. Znaczny nacisk na uczenie młodzieży w Grecji, przekazaniu udziału 2 tym przykrym wydarzeniu historycznym, jest zdecydowanie zjawiskiem pozytywnym, i odbywa się poważniej już od 8 lat, dzięki czemu tak ważne prawdy historyczne nie zostaną przez Greków zapomniane. Należy zauważyć podobieństwa wprowadzanych tam przepisów do tych przez nazistów wprowadzonych w Polsce i w pozostałych państwach które doświadczyły nazistowskich zbrodni na swoich obywatelach.

Filip Brandyk, uczeń klasy 2TE Zespołu Szkół Ekonomiczno-Ogólnokształcących we Wrocławiu.

Źródła: